بسم الله الرحمن الرحیم

بررسی و نقد کتاب "خرافات وفور در زیارات قبور" نوشته سید ابوالفضل برقعی

قسمت هفتم

عالم قبر و برزخ در سخنان حضرت علی علیه السلام- (بخش اول)

سخنان سید ابوالفضل برقعی پیرامون عالم قبر و برزخ تناقض و مخالفت آشکار با فرمایشات حضرت امیرالمومنین علیه السلام در نهج البلاغه دارد. ایشان ضمن استناد به خطبه 82 نهج البلاغه مدعی شده است که عالم پس از مرگ عالمي خالي از حركات حياتي بوده و مقامي است كه ارتباطش با دنيا قطع گشته و در آنجا از وقايع دنيا خبري نيست. ایشان در بیان این مطلب می نویسند :

((آن حضرت فرموده: « ٍ تَحْمِلُهُ حَفَدَةُ الْوِلْدَانِ وَ حَشَدَةُ الْإِخْوَانِ إِلَى دَارِ غُرْبَتِهِ وَ مُنْقَطَعِ زَوْرَتِه‏» جنازه‌ي ميت را ‌فرزندان مهربان و برادرانش به دوش مي‌گيرند و او را تا خانه‌ي ‌غربتش و جايي كه زيارتش قطع مي شود مي برند .))

نقد و بررسی :

امیرالمومنین در بخش های اولیه خطبه 82 نهج البلاغه از حمد وسپاس و نعمتهای بیکران الهی و سفارش به تقوی و ترس از عذاب و خصوصیات دنیا و امتحانات آن سخن می گویند . به منظور آشنا ئی بیشتر با فضای فرمایش حضرتش ، ترجمه فرازهای پیش از عبارات مورد استشهاد آقای برقعی را ارائه می نمائیم .

(( سپاس خداوندى را سزا است كه به قدرت و توانائى خود غالب، و بفضل و احسانش نزديك است، هر فائده و سودى را بخشنده و هر بلاى بزرگ و سختی را دفع کننده است .

بر احسانهاى پى در پى و نعمتهاى واسعه‏اش او را حمد مى‏ کنم ، و به او ايمان مى‏آورم كه اوّل و آشکار است ، و از او راه هدايت مى‏طلبم كه نزديك و راهنما است، و از او يارى مى‏جويم كه غالب و توانا است و به او توكّل مى‏ نمايم كه كافى و ياور است.

و گواهى مى‏دهم كه محمّد صلّى اللّه عليه و آله بنده و فرستاده او است، او را براى انجام امر و فرمانش ، و تبليغ حجّت و دليلش، و ترساندن از عذابش پيش از روز رستخيز ، فرستاده است.

بندگان خدا , شما را سفارش ميكنم به تقوى و ترس از خدائى كه براى شما مثلها زده و اجلهاى شما را معلوم نموده، و لباسها به شما پوشانيده و در معيشت شما توسعه داده و به كردار شما احاطه دارد، و جزاى آنرا در كمين نهاده، و نعمتهاى بسيار و صله بيشمار بشما بخشيده، و بوسيله حجّتهاى آشكار شما را ترسانيده، و شما را به شمار آورده و مدّت عمر و زندگانى شما را در دار آزمايش و سراى عبرت تعيين نموده است . در دنيا امتحان مى‏شويد و بحساب آنچه كه در دنيا گفته و انجام داده‏ايد رسيدگى ميكنند، پس سر چشمه دنيا تيره و گل آلود است و منظره آن شگفت آور است، و در مورد امتحان و آزمايش هلاك و تباه مى‏سازد.))

پس از پند و هشدار پیرامون دنیا حضرت امیر علیه السلام به چگونگی مرگ و عالم قبر می پردازند :

حَتَّى إِذَا أَنِسَ نَافِرُهَا

آني كه ازآن فرار ميكند يا از آن نفرت دارد و از آن بيزاري ميجويد با او مانوس ميشود

مشاهده می کنیم که صفت انس مربوط به زندگان است و عالم قبر عالم خواب نيست .

وَ اطْمَأَنَّ نَاكِرُهَا

تا كسيكه از آن دورى ميكرد بآن انس گرفت و مطمئنّ گرديد.

توضیح فرمایش حضرت امیر (ع) این است که : هرکس منكر قيامت ومرگ است وقتي بميرد اطمينان پيدا ميكند. چگونه ممکن است کسی بی خبر و در خواب و خالی از علائم حیاتی باشد و حالت انس و اطمینان قلب برای او پیدا شود؟.

قَائِدَةً لَهُ إِلَى ضَنْكِ الْمَضْجَعِ

وَ وَحْشَةِ الْمَرْجِعِ

و مُعَايَنَةِ الْمَحَلِّ

وَ ثَوَابِ الْعَمَلِ

و او به خوابگاه تنگ (قبر) ، و باز گشتگاه ترسناك ، و مشاهده جايگاه هميشگى و ثواب عمل راهنمائی می شود.

توضیح :

لازم به یاد آوری است که جايگاه خواب و رختخواب واستراحت گاه را مضجع ميگويند.

خواننده محترم توجه به این نکته دارد که فضای صحبت امیرالمومنین علیه السلام ، عالم برزخ و قبر و قبل از شروع قیامت اوست .

اگر مرده در قبر در حالت خواب و بی خيالي است ، دیگر تنگي ويا گشادي خوابگاه برای او فرق نميكند. وحشت و معاینه برای مرده بی خبر و بدون علائم حیاتی چه معنا دارد ؟

در باره وحشت اهل قبور به کلمه قصار حضرت علی علیه السلام در نهج البلاغه توجه می کنیم :

وَ قَالَ ( عليه‏السلام )وَ قَدْ رَجَعَ مِنْ صِفِّينَ فَأَشْرَفَ عَلَى الْقُبُورِ بِظَاهِرِ الْكُوفَةِ يَا أَهْلَ الدِّيَارِ الْمُوحِشَةِ وَ الْمَحَالِّ الْمُقْفِرَةِ وَ الْقُبُورِ الْمُظْلِمَةِ يَا أَهْلَ التُّرْبَةِ يَا أَهْلَ الْغُرْبَةِ يَا أَهْلَ الْوَحْدَةِ يَا أَهْلَ الْوَحْشَةِ أَنْتُمْ لَنَا فَرَطٌ سَابِقٌ وَ نَحْنُ لَكُمْ تَبَعٌ لَاحِقٌ أَمَّا الدُّورُ فَقَدْ سُكِنَتْ وَ أَمَّا الْأَزْوَاجُ فَقَدْ نُكِحَتْ وَ أَمَّا الْأَمْوَالُ فَقَدْ قُسِمَتْ هَذَا خَبَرُ مَا عِنْدَنَا فَمَا خَبَرُ مَا عِنْدَكُمْ

ثُمَّ الْتَفَتَ إِلَى أَصْحَابِهِ فَقَالَ أَمَا لَوْ أُذِنَ لَهُمْ فِي الْكَلَامِ لَأَخْبَرُوكُمْ أَنَّ خَيْرَ الزَّادِ التَّقْوَى قصار 130 نهج البلاغه

و چون امیرالمومنین (ع) از صفين باز مى‏گشت، به گورستان بیرون كوفه نگريست و فرمود: اى اهالی خانه های هراسناك، و محله هاى تهى و گورهاى تاريك، و اى غنودگان در خاك ، اى بى كسان، اى تنها خفتگان ، اى وحشت زدگان ، شما پيش از ما رفتيد و ما به دنبال شما به شما ملحق خواهیم شد.

امّا خانه‏ها، در آنها آرميدند، امّا زنان، به همسری‏شان گزيدند. امّا مالها، پخش گرديدند. خبر ما جز اين نيست، خبرى كه‏ نزد شماست چيست؟

سپس به ياران خود نگريست و فرمود: اگر آنان را رخصت مى‏دادند كه سخن گويند شما را خبر مى‏دادند كه بهترين توشه‏ها پرهيزگارى است.

براستی حضرت با چه کسانی سخن می گویند؟ آیا دیار ترس و وحشت برای کسی که در خواب خفته است و بدون علائم حیاتی است، معنا دارد ؟ احساس غربت یعنی چه ؟ به چه دلیل حضرت از آنها سوال می کنند ؟ آیا اذن کلام برای ارواح زنده است و یا برای اجساد بی خبر و گنگ؟

در قرآن هم آمده که خداوند متعال در برزخ جایگاه آل فرعون را در دوزخ به ایشان عرضه کرد . در خطبه 82 هم حضرت علی علیه السلام می فرمایند : قبر جايگاهي است كه آنها مشاهده ثواب عمل می کنند.

حال باید پرسید: اين چه خوابي است كه بعضی از انسانها انس و اطمینان پیدا می کنند و بعضی محل و جایگاه خویش را معاينه ميكنند، ترس بر ایشان غالب می شود و بعضی دیگر ثواب عمل می بینند ؟ آیا اینجا دنیای مردگان است یا زندگان ؟

البته به فرمایش امیرالمومنین (ع) عالم برزخ دنیای زندگان می باشد .

یاد آوری کنیم که محور بحث در این مقال مقتولين في سبيل الله نيست و در مورد نوع انسانهاي گنه كار است . بنابراین تمام آثار حیاتی از قبیل ترس و وحشت و غربت و غیره برای انسانهای کافر و گنهکار است و حیات و زندگی مومنین و کشته شدگان در راه خدا در برزخ مطلب دیگر و بالاتری می باشد .

وَ كَذَلِكَ الْخَلَفُ يَعْقِبُ السَّلَفَ

و همين طور بعضي ها به دنبال قبلي ها ميروند.

لَا تُقْلِعُ الْمَنِيَّةُ اخْتِرَاماً

مرگ از هلاك كردن باز نمى‏ايستد،

وَ لَا يَرْعَوِي الْبَاقُونَ اجْتِرَاماً

و بازماندگان، از ارتكاب گناه دست باز نداشته پشيمان نمى‏شوند و عبرت نمي گيرند

يَحْتَذُونَ مِثَالًا

و از رفتار گذشتگان پيروى مى‏نمايند،

وَ يَمْضُونَ أَرْسَالًا

و پى در پى مى‏گذرند

إِلَى غَايَةِ الِانْتِهَاءِ وَ صَيُّورِ الْفَنَاءِ

تا به سرمنزل فناء و نيستى منتهى ميشود

توضیح :

تا پايان فناء ونيستي يعني آنجا كه قيامت بپا ميشود. به عبارت دیگر تا جائي كه خدا صور اول را ميزند وهمه فاني ميشوند ودر صور دوم همه زنده ميشوند توجه به این نکته حائز اهمیت است که اين نیستی ربطي به برزخ ندارد، چون فرموده است : إِلَى غَايَةِ الِانْتِهَاءِ.

مجددا یادآوری می کنیم که وقایع قبل از (غَايَةِ الِانْتِهَاء) در فرمایشات حضرت مولی الموحدین علیه السلام مربوط به عالم قبر و برزخ می باشد.

حَتَّى إِذَا تَصَرَّمَتِ الْأُمُورُ

پس هر گاه رشته كارها از هم گسيخت

وَ تَقَضَّتِ الدُّهُورُ

و روزگار سپرى گرديد

وَ أَزِفَ النُّشُورُ

و انگيختن مردم نزديك شد

توضیح : جمله فوق به معنا ی برپائی قیامت است . بنابراین آنچه قبل از (وَ أَزِفَ النُّشُورُ) رخ می دهد مربوط به قیامت نمی باشد ، آنچنانکه حضرت در فراز بعدی با صراحت تمام از ( خروج از قبر ها ) سخن می گویند :

أَخْرَجَهُمْ مِنْ ضَرَائِحِ الْقُبُورِ وَ أَوْكَارِ الطُّيُورِ وَ أَوْجِرَةِ السِّبَاعِ وَ مَطَارِحِ الْمَهَالِكِ

خداوند آنان را از ميان قبرها و آشيانه پرندگان و لانه درندگان و ميدانهاى جنگ بيرون مى‏آورد،

سِرَاعاً إِلَى أَمْرِهِ

در حالتى كه آماده انجام امر و فرمان حقّ تعالى بوده

مُهْطِعِينَ إِلَى مَعَادِهِ

و بسوى معاد و جاى بازگشت كه خداوند براى آنها قرار داده بسرعت و تندى مى‏روند،

رَعِيلًا صُمُوتاً

گروهى ساكت و خاموش

قِيَاماً صُفُوفاً

و ايستاده در صفّ مى‏باشند

يَنْفُذُهُمُ الْبَصَرُ

بينائى به همه آنان نفوذ دارد

وَ يُسْمِعُهُمُ الدَّاعِي

و منادى صداى خود را بهمه مى‏شنواند،

عَلَيْهِمْ لَبُوسُ الِاسْتِكَانَةِ وَ ضَرَعُ الِاسْتِسْلَامِ وَ الذِّلَّةِ

لباس خضوع و فروتنى و فرمانبردارى و ذلّت و خوارى بر آنها پوشيده شود،

قَدْ ضَلَّتِ الْحِيَلُ وَ انْقَطَعَ الْأَمَلُ وَ هَوَتِ الْأَفْئِدَةُ كَاظِمَةً

در آنروز مكر و حيله بكار نيايد، و آرزو بريده گردد، و دلها افسرده و غمگين باشد،

و این چنین انسانها به قیامت وارد شده و معاد خویش را مشاهده می کنند

در پایان این قسمت از مقاله سوالی را مطرح می کنیم
چگونه می شود این همه صراحت را در کلام امیرالمومنین (ع) در مورد برزخ و عالم قبر نادیده گرفت ؟ و چرا باید یک شخص در ترجمه نهج البلاغه بر خلاف ادبیات عرب قلم فرسائی کند ؟ آیا بهتر نبود آقای برقعی در ترجمه خطبه 82 نهج البلاغه به فرمایشات مولا امیرالمومنین دقت بیشتری می کرد ؟ ما بحول الهی در موضوع برزخ و قبر در مقالات آینده در باره این خطبه و سایر سخنانی که مورد استشهاد آقای برقعی قرار گرفته است ، سخن خواهیم گفت و با عنایت از سوی حضرت امیر (ع) روشن خواهیم کرد که عالم برزخ و قبر ، دنیای حیات و زندگی و احاطه و ارتباط با دیگران است ، نه عالم خواب و بی خبری و قطع ارتباط با دیگران و خالی از علائم حیاتی .